Galen. Kommentar zu Hippokrates, Über die Gelenke. Die Einleitung und die ersten sechs Kommentarabschnitte von Buch I. Herausgegeben und übersetzt von Christian Brockmann
http://pom.bbaw.de/cmg/
(Το κείμενο δημοσιεύτηκε στον κόμβο για την ελληνική γλώσσα http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/studies/essays/02.html#toc020)
Η έκδοση στην οθόνη του υπολογιστή
Η εξέλιξη της τεχνολογίας και η διάδοση των ηλεκτρονικών υπολογιστών σε όλους τους τομείς της ερευνητικής δραστηριότητας καθώς και η ραγδαία, σχεδόν παγκόσμια εξάπλωση του διαδικτύου και των ψηφιακών του περιεχομένων οδήγησαν και οδηγούν τους εκδότες σε πειραματισμούς με το νέο αυτό μέσο και τις δυνατότητες που αυτό προσφέρει. Οι λόγοι είναι είτε καθαρά πρακτικοί (κανένας περιορισμός στην έκταση του προς έκδοση κειμένου, χαμηλό κόστος παραγωγής και διάδοσης της έκδοσης), είτε θεωρητικοί (εκδοτική πληθυντικότητα, ισότιμη παρουσίαση όλων των εναλλακτικών γραφών, διασύνδεση κειμένου και φωτογραφιών των μαρτύρων σε υψηλή ποιότητα [βλ. π.χ. http://image.ox.ac.uk για φωτογραφίες χειρογράφων της βιβλιοθήκης Bodleian στην Οξφόρδη], συνολική αναβάθμιση του χειρογράφου ως βάση της έκδοσης).
Πλεονεκτήματα της ηλεκτρονικής έκδοσης
Μια ηλεκτρονική έκδοση αλλάζει ως ένα βαθμό τον τρόπο με τον οποίο είμαστε συνηθισμένοι να διαβάζουμε και να χρησιμοποιούμε τα κείμενα. Μας δεσμεύει μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή (αν και υψηλής ευκρίνειας οθόνες στο μέγεθος ενός βιβλίου θα είναι διαθέσιμες σε προσιτή τιμή στα επόμενα χρόνια) αλλά ταυτόχρονα μας επιτρέπει να διαβάζουμε κείμενα ή χειρόγραφα που βρίσκονται σε απομακρυσμένες χώρες ή βιβλιοθήκες· διευκολύνει την συνεργασία μεταξύ ειδικών στον σχολιασμό και την ερμηνεία ενός κειμένου· διευκολύνει την διάδοση του κειμένου διαμέσου της ηλεκτρονικής αντιγραφής και επικόλλησης (ανοίγοντας όμως ταυτόχρονα τον ασκό του Αιόλου σε θέματα πνευματικών δικαιωμάτων)· δίνει, τέλος, σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες διασύνδεσης κειμένων και άλλου οπτικού υλικού προσφέροντας έτσι μια καθαρά πλουραλιστική αναγνωστική εμπειρία.
Δυσκολίες και ανοιχτά ερωτήματα
Πέρα από αυτά τα εμφανή πλεονεκτήματα υπάρχουν μια σειρά από προβλήματα και ανοιχτά ερωτήματα που προκύπτουν από τη σύγκριση της ηλεκτρονικής έκδοσης με τις παραδοσιακές μεθόδους.
Η ηλεκτρονική έκδοση ενθαρρύνει περισσότερο την αναζήτηση και την ανάγνωση του κειμένου ακολουθώντας ηλεκτρονικούς συνδέσμους (hyperlinks), τεμαχίζοντας έτσι κατά κάποιο τρόπο την εμπειρία της ανάγνωσης και σε ένα δεύτερο επίπεδο την διαδικασία κατανόησης του κειμένου ως ερευνητικού αντικειμένου. Η μακροβιότητα των ηλεκτρονικών δεδομένων δεν είναι ακόμα εγγυημένη· είναι απίθανο έως αδύνατο ότι τα ηλεκτρονικά δεδομένα θα είναι διαθέσιμα για αιώνες όπως τα προϊόντα των κωδικογράφων και τυπογράφων. Η διαθεσιμότητα ηλεκτρονικών εκδόσεων μέσω του διαδικτύου ή άλλων μέσων (οπτικών δίσκων κτλ.) εξαρτάται άμεσα από εξελίξεις στον τομέα της τεχνολογίας με αποτέλεσμα ψηφιακά δεδομένα να μην μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε νεώτερου τύπου υπολογιστές ή να χάνονται κατά την τεχνική αναβάθμιση. Τέλος, το ηλεκτρονικό κείμενο αντιγράφεται με το πάτημα ενός κουμπιού· ποιος μπορεί να εγγυηθεί την τήρηση κανόνων πνευματικής ιδιοκτησίας σε μια παγκόσμια και ανώνυμη κοινότητα ηλεκτρονικών χρηστών;
Η βασική τεχνολογία πίσω από τις ηλεκτρονικές εκδόσεις
Δεν είναι φυσικά δυνατό να περιγράψουμε την τεχνολογία πίσω από όλες τις διαθέσιμες ηλεκτρονικές εκδόσεις, καθώς οι τεχνικές μέθοδοι είναι πολλές και οι επιλογές του κάθε εκδότη σχεδόν απεριόριστες. Το στοιχείο που αποτελεί όμως τον κοινό παρονομαστή σχεδόν σε όλες τις εφαρμογές αποτελεί η έννοια του markup («μαρκαρίσματος»): στο αμιγές κείμενο στην ηλεκτρονική του μορφή προστίθενται επιπλέον πληροφορίες πάσης φύσεως (όπως η προσθήκη ενός συστήματος παραπομπών, πληροφορίες για την μορφοποίηση του κειμένου, συνδέσεις με ψηφιακές φωτογραφίες, κωδικοποίηση εναλλακτικών γραφών κτλ.) με τρόπο που επιτρέπει τον συνδυασμό και την εμφάνισή τους στην οθόνη του υπολογιστή με αυτόματο τρόπο (μέσω ηλεκτρονικών προγραμμάτων με την χρήση κάποιας γλώσσας προγραμματισμού ή κάποιας πλατφόρμας παρουσίασης).
Η ηλεκτρονική έκδοση του Περί άρθρων του Γαληνού
Η έκδοση που παρουσιάζεται εδώ αποτελεί μια προσπάθεια στα πλαίσια του Coprus Medicorum Graecorum της Ακαδημίας των Επιστημών του Βερολίνου και Βραδεμβούργου της Γερμανίας. Πρόκειται για την ηλεκτρονική εκδοχή μιας «παραδοσιακής» έκδοσης, μιας έκδοσης του υπομνήματος του Γαληνού στο έργο του Ιπποκράτη με τον τίτλο Περί άρθρων που έχει συνταχθεί με την στεμματική μέθοδο από τον Christian Brockmann· η ομάδα τεχνικών πληροφορικής της Ακαδημίας του Βερολίνου και Βραδεμβούργου μετέτρεψε στο διάστημα ενός μηνός στα πλαίσια ενός ερευνητικού προγράμματος για την διάδοση ηλεκτρονικών μεθόδων στις θεωρητικές επιστήμες την «παραδοσιακή» έκδοση σε ηλεκτρονική. Η έκδοση είναι μερική και όχι πλήρης και έχει έναν δοκιμαστικό και πιλοτικό χαρακτήρα.
Τεχνικές πληροφορίες
Η ηλεκτρονική αυτή έκδοση βασίζεται στην τεχνολογία XML και στην χρήση ενός αρκετά περίπλοκου συστήματος που επεξεργάζεται ηλεκτρονικά αρχεία και παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες στην οθόνη. Με την χρήση της XML (extensible markup language), μιας μεθόδου αποθήκευσης δεδομένων σε ψηφιακή μορφή που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε γνωστικό αντικείμενο, είναι δυνατή η περιγραφή σύνθετης πληροφορίας ― όπως π.χ. το κείμενο ενός λογοτεχνικού έργου ― σε ηλεκτρονική μορφή η οποία αξιοποιείται εύκολα με αυτόματο τρόπο από ηλεκτρονικές εφαρμογές και ταυτόχρονα είναι αναγνώσιμη από τον άνθρωπο/χρήστη στην οθόνη του υπολογιστή. Ειδικά για την κωδικοποίηση κειμενικού υλικού έχει διατυπωθεί μια «διάλεκτος» της XML, γνωστή με το ακρώνυμο TEI (Text Encoding Initiative), που έχει καθιερωθεί για χρήση σε ηλεκτρονικές εκδόσεις και χρησιμοποιείται στην έκδοση που παρουσιάζεται εδώ.
Δομή και λειτουργία της έκδοσης
 (εικ. 1) |
Ο χρήστης μπορεί να επιλέξει την πληροφορία που θα εμφανίζεται στην οθόνη (αρχαίο κείμενο, υπόμνημα, μετάφραση στα γερμανικά, εικόνες των χειρογράφων) μέσω ενός ειδικού τμήματος της οθόνης (frame) (εικ. 1). Στο ίδιο σημείο είναι δυνατή η επιλογή διαφορετικών συστημάτων παραπομπών και ειδικών συμβόλων / συνδέσμων για την προβολή επιπλέον πληροφορίας.
Ανάλογα με τις επιλογές του χρήστη η οθόνη μοιράζεται σε αντίστοιχα τμήματα και ο αναγνώστης μπορεί να κινείται μέσω συμβόλων πλοήγησης από κεφάλαιο σε κεφάλαιο ή παράγραφο σε παράγραφο. |
Η οθόνη με μια τυπική διαμόρφωση επιλογών παίρνει την ακόλουθη μορφή:
Εντός του αρχαίου κειμένου, που είναι κωδικοποιημένο σε μορφή Unicode, βρίσκονται μια σειρά ηλεκτρονικών συνδέσμων: σύνδεση λέξεων ή φράσεων με τις αντίστοιχες γραφές στο κριτικό υπόμνημα (πορτοκαλί χρώματος βούλες), και σύμβολα των γραμμάτων A, L, P που αντιστοιχούν στους μάρτυρες του κειμένου (μια έντυπη Aldina και δύο χειρόγραφα του 10ου και 16ου αι.). Μέσω των συνδέσμων ο χρήστης έχει πρόσβαση σε φωτογραφίες των μαρτύρων, οι οποίες όμως για λόγους copyright είναι εν μέρει θαμπές, ώστε να είναι δυνατή μόνο η ανάγνωση του οικείου παραθέματος:
Ο χρήστης της έκδοσης είναι επομένως σε θέση να ελέγξει και να επιβεβαιώσει την εργασία του εκδότη με άμεση πρόσβαση στους μάρτυρες· χωρίς την ηλεκτρονική έκδοση αυτό θα ήταν δυνατό μόνο μέσω αυτοψίας ή παραγγελίας μικροφίλμ ή φωτογραφιών. Πέρα από τον οικονομικό παράγοντα, η πρόσβαση στην εικόνα του χειρογράφου είναι άμεση, χωρίς να χρειάζεται αναζήτηση ή επεξεργασία· ο ερευνητής ή αναγνώστης μπορεί να συγκεντρωθεί απερίσπαστος στην πνευματική του εργασία.
Επιπλέον, η μορφή αυτή της έκδοσης είναι εξαιρετικά χρήσιμη στη διδασκαλία καθώς προσφέρει με άμεσο τρόπο και σε ένα ηλεκτρονικό περιβάλλον εύκολο στην χρήση του την ευκαιρία στον διδάσκοντα να εισαγάγει τους φοιτητές του σε ζητήματα του αρχαίου κόσμου όπως η ιδιαιτερότητα της παραγωγής χειρογράφων, η εμφάνιση πρώιμων εκδόσεων, η φύση της εκδοτικής εργασίας και η πορεία από τον μάρτυρα στο εκδιδόμενο κείμενο και ούτω καθεξής.
Η ηλεκτρονική έκδοση ως συμπλήρωμα του βιβλίου
Στο παράδειγμα που παρουσιάσαμε εδώ, η ηλεκτρονική έκδοση έχει πιλοτικό χαρακτήρα και στην ουσία αποτελεί την ηλεκτρονική εκδοχή μιας παραδοσιακής έκδοσης. Ο εκδότης ακολούθησε την στεμματική μέθοδο, επεμβαίνοντας σε πολλά σημεία της έκδοσης όπου οι μάρτυρες παραδίδουν ένα κατά τη γνώμη του φθαρμένο κείμενο. Η έκδοση είναι μερική και ο χρήστης πρέπει να καταφύγει στην τυπωμένη μορφή για να έχει πρόσβαση σε όλο το κείμενο, την εισαγωγή και τα σχόλια.
Παρ’ όλες αυτές τις «ατέλειες» η ηλεκτρονική αυτή έκδοση ανανεώνει την εκδοτική πρακτική. Οι επιλογές του εκδότη είναι πλέον διάφανες χάρη στην ύπαρξη των φωτογραφιών των χειρογράφων. Τόσο ο ειδικός αναγνώστης όσο και ο φοιτητής μπορούν να αξιοποιήσουν το υλικό όπως αυτοί θεωρούν καλύτερα, ρυθμίζοντας την ροή και την εμφάνιση της πληροφορίας στην οθόνη.
Η ηλεκτρονική αυτή έκδοση εξυπηρετεί λοιπόν τόσο ερευνητικούς όσο και διδακτικούς σκοπούς· η δημιουργία της συνδέεται περισσότερο με τις πρακτικές διευκολύνσεις που παρέχει στους χρήστες και όχι τόσο με ζητήματα θεωρίας και μεθόδου. Η ύπαρξη της είναι πάντως πιθανόν να προκαλέσει το ενδιαφέρον φιλοπερίεργων αναγνωστών που θα την ανακαλύψουν κατά την περιήγησή τους στο διαδίκτυο, κάτι που μάλλον δεν θα συνέβαινε ποτέ με το τυπωμένο βιβλίο σε μια εξειδικευμένη πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη. Είναι και αυτός ίσως ένας ακόμη τρόπος τόνωσης του ενδιαφέροντος για τις κλασικές σπουδές στην σημερινή εποχή.